Το εθνογραφικό χάος
και η γέννηση των εθνικισμών
στα Βαλκάνια
Έγραψε στις 12.10.2012 ο/η: Φυλακτού ΕυγενίαΟι βαλκανικοί πόλεμοι ξεσπούν το 1912, όταν η Σερβία, η Βουλγαρία, η Ελλάδα και το Μαυροβούνιο κηρύσσουν τον πόλεμο κατά τής οθωμανικής αυτοκρατορίας διεκδικώντας τα εδάφη της στα Βαλκάνια. Η οθωμανική εξουσία κατέρρευσε μέσα σε λίγους μήνες. Δεκάδες χιλιάδες στρατιώτες έχασαν την ζωή τους, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες ήταν οι πρόσφυγες, που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους.
Οι βαλκανικοί πόλεμοι αποτέλεσαν ριζική τομή, που άλλαξε την ζωή των ανθρώπων. Υπάρχει το «πριν» και το «μετά». Αυτή η ριζική τομή δεν έγινε μόνο στο υλικό επίπεδο, έγινε και στο επίπεδο τού τρόπου, που σκέπτονται και θυμούνται οι άνθρωποι.
Μέσα στους εθνικούς πανηγυρισμούς, το παρελθόν ξεχάστηκε. Για πολλές χώρες η οθωμανική περίοδος ήταν μια σκοτεινή εποχή, όπου τίποτε δεν άλλαξε για 400 χρόνια. Αυτήν την περίοδο την αντιμετωπίζουμε σαν άσπρη ή μαύρη. Φυσικά, οι τούρκοι είναι το μαύρο και εμείς το άσπρο. Αλλά περί συνύπαρξης δεν μάθαμε ποτέ. Αν σήμερα έχεις την τάση να βλέπεις τα πράγματα σαν μαύρα ή άσπρα, πολιτικά ή διανοητικά, φυσικά, θα βλέπεις σαν άσπρο ή μαύρο και το παρελθόν.
Η μνήμη τής συμβίωσης των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων στην οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν χρήσιμη για τα καινούρια έθνη-κράτη. Χρειάζονταν την ιστορία των δικών τους απελευθερωτικών αγώνων, για να δημιουργήσουν την καινούρια εθνική τους ταυτότητα. Πολύ συστηματικά, τα εθνικά κράτη αποσιώπησαν τη μνήμη αυτή, έτσι ώστε πάνω σ΄αυτή την μνήμη να φτιαχτεί μια νέα μνήμη, η μνήμη, δηλαδή, τού έθνους-κράτους.
Εκατό χρόνια μετά τους βαλκανικούς πολέμους, η ιστορία των Βαλκανίων παραμένει άγνωστη. Όπως, αν κοιτάξουμε τις παλιές εικόνες -τις τελευταίες αυτές εικόνες μιάς ξεχασμένης εποχής, που δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε σήμερα-, τις οποίες κατέγραψαν οι πρώτοι φωτογράφοι και κινηματογραφιστές, μπορούμε να ανακαλύψουμε την κοινή μας ιστορία, τα δικά μας ξεχασμένα Βαλκάνια. Οι άνθρωποι φαίνονται να ζουν ακόμη σ΄ένα κόσμο χωρίς εθνικά σύνορα, όπου διαφορετικές εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες συνεχίζουν να συμβιώνουν στα πλαίσια τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι άνθρωποι, που αποτυπώνονται στο φακό δεν έχουν ξεχωριστή εθνική ταυτότητα. Είναι πρώτα απ΄όλα βαλκάνιοι.
Μία από τις δυσκολίες, που αντιμετωπίζουμε σήμερα, είναι να κατανοήσουμε πώς λειτουργούσε ο κόσμος την εποχή των αυτοκρατοριών. Η οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν ένα μονοεθνικό κράτος. Υπήρχαν πολλές και διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες, ο κόσμος μιλούσε διάφορες γλώσσες, και στο μεγαλύτερο διάστημα δεν είχε εθνικές διεκδικήσεις. Επρόκειτο για μια από τις πιο εντυπωσιακές αυτοκρατορίες, που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Εκτεινόταν από το Αλγέρι στη Βαγδάτη κι από το Κάιρο στη Βουδαπέστη και αποτελούταν από ένα τεράστιο μωσαϊκό εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων.
Όμως, μάς αποκαλύπτουν και την κοινή τους ζωή στις αγορές, τα λουτρά, το εμπόριο και την κτηνοτροφία.
Οι άνθρωποι αυτοί δεν ζούσαν σε φυλετικά διαχωρισμένες κοινωνίες. Στην Αθήνα, συμμετείχε ο ένας στα θρησκευτικά πανηγύρια τού άλλου. Στη Βουλγαρία, χριστιανοί νοίκιαζαν δωμάτια σε σπίτια μουσουλμάνων, δεν υπήρχε κανένας διαχωρισμός. Στα Σκόπια, υπήρχαν τάφοι αγίων, δερβίσηδων αγίων ή χριστιανών αγίων, που τους λάτρευαν από κοινού χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Φυσικά, έμεναν σε ξεχωριστές γειτονιές, αλλά συχνά βρίσκονταν μαζί σε δημόσιους χώρους, όπως λουτρά ή αγορές με αμοιβαίο σεβασμό.
Οι πόλεις είχαν ανάμεικτο πληθυσμό. Δεν ήταν ποτέ 100% αμιγείς. Υπήρχε αλληλοδιείσδυση και σύνδεση των περιοχών, που έμεναν μουσουλμάνοι τούρκοι, χριστιανοί βούλγαροι κ.ά., ακόμα και σε μεικτά χωριά. Η οθωμανική αυτοκρατορία αποτελεί ένα παράδειγμα, όπου οι θρησκευτικές κοινότητες συνυπάρχουν με αξιοπρόσεκτα ελάχιστες συγκρούσεις μεταξύ τους.
Το πως ήταν η καθημερινότητα και τι σήμαινε να ζουν μαζί, δίπλα-δίπλα άνθρωποι με διαφορετικές γλώσσες, διαφορετικές πεποιθήσεις, ήθη και κυρίως με διαφορετικό θρήσκευμα, αυτό έχει τελείως ξεχαστεί σαν ανύπαρκτο. Σαν να μην υπήρξε ποτέ.
Τον 19ο αιώνα, η συμβίωση στα οθωμανικά Βαλκάνια αρχίζει να αλλάζει. Η αλλαγή, η οποία οδήγησε στους βαλκανικούς πολέμους και τη διάλυση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήρθε από την Δύση. Η γαλλική επανάσταση, για πρώτη φορά δημιούργησε ή έκανε δημοφιλή τον ιδεαλισμό ενός μοναδικού έθνους, ενός μοναδικού λαού, που καθοδηγείται από μια δημοκρατική κυβέρνηση.
Ο 19ος αιώνας είναι γνωστός ως ο αιώνας τής δημιουργίας τού έθνους – κράτους, όχι μόνο στα Βαλκάνια αλλά γενικότερα στην Ευρώπη. Η εθνική ένωση τής Γερμανίας και τής Ιταλίας, ύστερα η πλήρης ανεξαρτησία τής Ελλάδας, έπειτα η δημιουργία αυτόνομων κρατών, όπως η Σερβία και το Μαυροβούνιο μετά τη Συνθήκη τού Βερολίνου, δείχνει, πως ο 19ος είναι ο αιώνας τής τόνωσης τής εθνικής συνείδησης.
Το 19ο αιώνα, τα Βαλκάνια μεταμορφώνονται ριζικά με την ίδρυση νέων εθνικών κρατών, όπως η Ελλάδα, η Σερβία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο. Στα επίκαιρα τής εποχής, η νέα αυτή πραγματικότητα αποτυπώνεται σε εθνικές γιορτές, στέψεις και παρελάσεις.
Όταν φτιάχτηκαν αυτά τα εμβρυακά κράτη, δημιούργησαν αμέσως δύο κρίσιμους θεσμούς τής κρατικής εξουσίας: το στρατό και τα συστήματα εθνικής εκπαίδευσης. Η κοινωνικοποίηση μέσω τού στρατού και μέσω τής εκπαίδευσης έγιναν δύο καθοριστικοί πυλώνες τής εθνικής συνείδησης.
Με τα όπλα, με τα σχολεία και με τις εκκλησίες προσπαθούν οι αντίπαλοι εθνικισμοί να προσελκύσουν τον ντόπιο πληθυσμό στο δικό τους εθνικό πρόγραμμα.
Παρ΄ όλα αυτά, όταν τούς ρωτούσαν: «είσαι έλληνας ή βούλγαρος;» για πολλούς η ερώτηση δεν είχε κανένα νόημα. Αλλά βεβαίως το 1914, δεν ήταν πλέον μία ανόητη ερώτηση, διότι η ζωή ή ο θάνατός τους εξαρτιόταν από αυτή.
Μέσα στη επόμενη δεκαετία, η ζωή τους θα αλλάξει ριζικά. Η Μακεδονία θα γίνει το θέατρο μιάς αιματηρής πολεμικής σύγκρουσης, που θα λάβουν μέρος όλοι οι εθνικοί στρατοί των Βαλκανίων.
Την περίοδο προς τούς βαλκανικούς πολέμους, η Θεσσαλονίκη γνωρίζει, από μια άποψη, την μεγαλύτερη ευημερία της. Ταυτόχρονα, στην πόλη, έλληνες, βούλγαροι και άλλοι εθνικιστές, συνωμοτούν ή ονειρεύονται τη διάλυση τής ευρωπαϊκής Τουρκίας και την ένταξή της στα εθνικά τους κράτη. Έτσι, κάτω από την επιφάνεια υπάρχει μεγάλη διχογνωμία για το ποιό θα πρέπει να είναι το μέλλον τής πόλης.
Την ίδια περίοδο, σε όλα τα Βαλκάνια, ο φακός καταγράφει ατέλειωτα εντυπωσιακά στρατιωτικά γυμνάσια. Όλα τα νέα Βαλκανικά κράτη ονειρεύονται την επέκταση, την προσάρτηση εδαφών, που ισχυρίζονται, ότι τούς ανήκουν και τώρα βρίσκονται εκτός των συνόρων τους.
Όλοι λοιπόν, οι βαλκανικοί εθνικισμοί έχουν το στοιχείο τού αλυτρωτισμού. Δηλαδή, υπάρχει η Μεγάλη Σερβία, η Μεγάλη Βουλγαρία, η Μεγάλη Ιδέα. Θεωρείται ισχυρό κράτος, το μεγάλο κράτος. Κανείς δεν διεκδικεί ένα περιορισμένο εδαφικά κράτος.
Όλοι έχουν μανία με το εδαφικό. Ισχύει ακόμη και για τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Όλοι έχουν την αντίληψη, πως η μεγάλη επικράτεια είναι καλή και η μικρή προβληματική.
Κανείς δεν πίστευε, ότι θα μπορούσε να γίνει με διπλωματικά μέσα η μοιρασιά τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν προφανές, ότι αυτές οι διαφορές μόνο με πόλεμο μπορούσαν να λυθούν.
Το 1912, η Σερβία, η Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο και η Ελλάδα συμμαχούν και κηρύττουν τον πόλεμο κατά τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είναι ο πρώτος βαλκανικός πόλεμος. Μέσα σε λίγους μήνες, οι οθωμανοί υποχωρούν από το μεγαλύτερο μέρος τής Μακεδονίας, τής Ηπείρου και τής Θράκης.
Καθώς οι στρατοί προελαύνουν, οι πληθυσμοί μετακινούνται, γιατί τα σύνορα είναι ρευστά. Στα ευρωπαϊκά επίκαιρα καταγράφονται οι πρώτες εικόνες μιας επικής ανθρώπινης τραγωδίας, που θα ολοκληρωθεί δέκα χρόνια αργότερα με τις επίσημες και υποχρεωτικές ανταλλαγές πληθυσμών.
Σε μπουλούκια ακολουθούσαν τις στρατιές από πίσω οι άνθρωποι, γιατί δεν ήξεραν πού θα σταματήσουν τα σύνορα. Δηλαδή, μουσουλμάνοι ακολουθούσαν τον οθωμανικό στρατό από πίσω, όχι μόνο γιατί τούς κυνηγούσαν οι άλλοι στρατοί, αλλά γιατί δεν ήξεραν ποιά θα είναι η επόμενη μέρα.
Η νίκη των βαλκάνιων συμμάχων αναγκάζει την οθωμανική αυτοκρατορία σε συνθηκολόγηση. Η ειρήνη όμως, είναι ακόμα μακρυά. Οι ανταγωνιστικές και αδιάλλακτες αλλυτρωτικές επιδιώξεις των συμμάχων οδηγούν στην έκρηξη τής επόμενης σύγκρουσης. Τον Ιούνιο τού 1913, η Βουλγαρία επιτίθεται στην Ελλάδα και τη Σερβία, για να καταλάβει περισσότερα εδάφη. Είναι ο δεύτερος βαλκανικός πόλεμος.
Υπήρξαν οπωσδήποτε πολλές αγριότητες κατά αμάχων και αυτό είναι και το σκοτεινό πρόσωπο των βαλκανικών πολέμων. Καταστράφηκαν σοδιές, κάηκαν σπίτια, σκοτώθηκαν άνθρωποι και υπήρχε ίσως και ο φόβος, που κληροδότησαν αυτοί οι πόλεμοι στους ανθρώπους, οι οποίοι είναι και τα αθώα θύματα αυτής τής ιστορίας.
Οι βαλκανικοί πόλεμοι κατά κάποιον τρόπο προανήγγειλαν τη μεγάλη σύγκρουση τού πρώτου παγκοσμίου πολέμου ως προς όλα τους τα χαρακτηριστικά. Η βία είναι ένα απ΄αυτά.
Ο 20ος αιώνας υπήρξε ο πιο βίαιος αιώνας τής παγκόσμιας ιστορίας. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις. Τα Βαλκάνια είχαν το δικό τους μερίδιο βίας με αποκορύφωμα τη διάλυση τής Γιουγκοσλαβίας στις αρχές τής δεκαετίας τού 1990.
Όταν τελείωσαν οι πόλεμοι στην Γιουγκοσλαβία, είχαμε την αίσθηση, ότι έκλεισε ο κύκλος των βαλκανικών πολέμων, ότι έκλεισε ο κύκλος τής βίας, ωστόσο, στην περιοχή μας η κατάσταση είναι εξαιρετικά ρευστή. Αυτό το τοπίο, που βλέπαμε πριν από τούς βαλκανικούς πολέμους με τις διαφορετικές ταυτότητες, ισχύει και σήμερα. Τίποτε δεν μάς εξασφαλίζει, ότι δεν θα υπάρξει μία νέα ανάφλεξη. Εξακολουθούν να δημιουργούνται εθνικές ταυτότητες στην περιοχή. Δεν έχει τελειώσει η εθνογένεση.
Εκατό χρόνια μετά τους βαλκανικούς πολέμους, η απειλή μιάς πολεμικής ανάφλεξης στην περιοχή εξακολουθεί να υπάρχει. Είναι ανάγκη να κοιτάξουμε ξανά την ιστορία τής συμβίωσης στα Βαλκάνια, για να κατανοήσουμε το παρόν και να αντιμετωπίσουμε το μέλλον χωρίς προκαταλήψεις.
Είναι τραγωδία να διαθέτουμε ένα κοινό παρελθόν από την μια μεριά και από την άλλη να βλέπουμε τούς εαυτούς μας σα θύματα τής Ιστορίας και κυρίως σαν εχθρούς.
Φαίνεται, πως αν ζεις στα Βαλκάνια, έχεις μόνο αρνητική εικόνα για τον άλλον. Ο κόσμος δέχεται τον άλλο μόνο σαν εχθρό, όχι σαν φίλο. Πρέπει να μάθουμε τι σημαίνει συνύπαρξη.
Η βαλκανική κοινή Ιστορία, υπάρχει. Δεν είναι κάτι, το οποίο χρειάζεται κανείς να το εφεύρει. Όσο κι αν φαίνεται οξύμωρο ο εθνικισμός είναι στοιχείο αυτής τής βαλκανικής Ιστορίας.
Σημείωση:
Το παραπάνω άρθρο βασίστηκε σε αποσπάσματα
από το ντοκυμαντέρ τού Ανδρέα Αποστολίδη:
«Ξεχασμένα Βαλκάνια. Εκατό χρόνια από τους βαλκανικούς πολέμους»
(Αnemοn prοductiοns για το Gοethe Ιntsitut),
στο οποίο διατυπώνουν τις απόψεις τους οι καθηγητές:
Χριστίνα Κουλούρη, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών,
Ραντίνα Βούκετιτς, Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου,
Αλεξέι Καλιόνσκι, Πανεπιστήμιο Σόφιας,
Μαρκ Μαζάουερ, Πανεπιστήμιο Columbia,
Μάκιελ Κιέλ, Πανεπιστήμιο Ουτρέχτης,
Χαλίλ Μπερκάϊ, Πανεπιστήμιο Sabanci Κωνσταντινούπολης,
Φράσερ Ντεμάι, Ιστιντούτο Ιστορίας Πρίστινας,
Δημήτρης Λιβάνιος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και
Ιρένα Στέφοσκα, Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας, Σκόπια.
Ο τίτλος, οι υπότιτλοι και η επιλογή των βίντεο και των φωτογραφιών
έγιναν με μέριμνα τής «Ελεύθερης Έρευνας».
και η γέννηση των εθνικισμών
στα Βαλκάνια
Έγραψε στις 12.10.2012 ο/η: Φυλακτού ΕυγενίαΟι βαλκανικοί πόλεμοι ξεσπούν το 1912, όταν η Σερβία, η Βουλγαρία, η Ελλάδα και το Μαυροβούνιο κηρύσσουν τον πόλεμο κατά τής οθωμανικής αυτοκρατορίας διεκδικώντας τα εδάφη της στα Βαλκάνια. Η οθωμανική εξουσία κατέρρευσε μέσα σε λίγους μήνες. Δεκάδες χιλιάδες στρατιώτες έχασαν την ζωή τους, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες ήταν οι πρόσφυγες, που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους.
Οι βαλκανικοί πόλεμοι αποτέλεσαν ριζική τομή, που άλλαξε την ζωή των ανθρώπων. Υπάρχει το «πριν» και το «μετά». Αυτή η ριζική τομή δεν έγινε μόνο στο υλικό επίπεδο, έγινε και στο επίπεδο τού τρόπου, που σκέπτονται και θυμούνται οι άνθρωποι.
Μέσα στους εθνικούς πανηγυρισμούς, το παρελθόν ξεχάστηκε. Για πολλές χώρες η οθωμανική περίοδος ήταν μια σκοτεινή εποχή, όπου τίποτε δεν άλλαξε για 400 χρόνια. Αυτήν την περίοδο την αντιμετωπίζουμε σαν άσπρη ή μαύρη. Φυσικά, οι τούρκοι είναι το μαύρο και εμείς το άσπρο. Αλλά περί συνύπαρξης δεν μάθαμε ποτέ. Αν σήμερα έχεις την τάση να βλέπεις τα πράγματα σαν μαύρα ή άσπρα, πολιτικά ή διανοητικά, φυσικά, θα βλέπεις σαν άσπρο ή μαύρο και το παρελθόν.
Η μνήμη τής συμβίωσης των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων στην οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν χρήσιμη για τα καινούρια έθνη-κράτη. Χρειάζονταν την ιστορία των δικών τους απελευθερωτικών αγώνων, για να δημιουργήσουν την καινούρια εθνική τους ταυτότητα. Πολύ συστηματικά, τα εθνικά κράτη αποσιώπησαν τη μνήμη αυτή, έτσι ώστε πάνω σ΄αυτή την μνήμη να φτιαχτεί μια νέα μνήμη, η μνήμη, δηλαδή, τού έθνους-κράτους.
Χωρίς ακόμα, εθνική ταυτότητα. |
Σκηνές από τη ζωή στο βλαχοχώρι τής Αβδέλας (κοντά στα Γρεβενά), το 1905, όπως αποτυπώθηκαν σε φίλμ των πρωτοπόρων βαλκάνιων κινηματογραφιστών, των βλάχων αδελφών Manachia.
(Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Είμαι βλάχος, δεν είμαι έλληνας!).
Οι σκηνές στο υπαίθριο σχολείο μοιάζουν ειδυλλιακές, αλλά από πίσω κρύβεται ο πόλεμος τής προπαγάνδας, πού παίρνει γρήγορα, βίαιη μορφή. Την ίδια χρονιά, μια ένοπλη ελληνική ομάδα, θα κάψει πάνω από 130 σπίτια τής Αβδέλας. Η ένοπλη διαμάχη μεταξύ των νέων βαλκανικών κρατών έχει ήδη ξεκινήσει.
(Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Είμαι βλάχος, δεν είμαι έλληνας!).
Οι σκηνές στο υπαίθριο σχολείο μοιάζουν ειδυλλιακές, αλλά από πίσω κρύβεται ο πόλεμος τής προπαγάνδας, πού παίρνει γρήγορα, βίαιη μορφή. Την ίδια χρονιά, μια ένοπλη ελληνική ομάδα, θα κάψει πάνω από 130 σπίτια τής Αβδέλας. Η ένοπλη διαμάχη μεταξύ των νέων βαλκανικών κρατών έχει ήδη ξεκινήσει.
Εκατό χρόνια μετά τους βαλκανικούς πολέμους, η ιστορία των Βαλκανίων παραμένει άγνωστη. Όπως, αν κοιτάξουμε τις παλιές εικόνες -τις τελευταίες αυτές εικόνες μιάς ξεχασμένης εποχής, που δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε σήμερα-, τις οποίες κατέγραψαν οι πρώτοι φωτογράφοι και κινηματογραφιστές, μπορούμε να ανακαλύψουμε την κοινή μας ιστορία, τα δικά μας ξεχασμένα Βαλκάνια. Οι άνθρωποι φαίνονται να ζουν ακόμη σ΄ένα κόσμο χωρίς εθνικά σύνορα, όπου διαφορετικές εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες συνεχίζουν να συμβιώνουν στα πλαίσια τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι άνθρωποι, που αποτυπώνονται στο φακό δεν έχουν ξεχωριστή εθνική ταυτότητα. Είναι πρώτα απ΄όλα βαλκάνιοι.
Μία από τις δυσκολίες, που αντιμετωπίζουμε σήμερα, είναι να κατανοήσουμε πώς λειτουργούσε ο κόσμος την εποχή των αυτοκρατοριών. Η οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν ένα μονοεθνικό κράτος. Υπήρχαν πολλές και διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες, ο κόσμος μιλούσε διάφορες γλώσσες, και στο μεγαλύτερο διάστημα δεν είχε εθνικές διεκδικήσεις. Επρόκειτο για μια από τις πιο εντυπωσιακές αυτοκρατορίες, που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Εκτεινόταν από το Αλγέρι στη Βαγδάτη κι από το Κάιρο στη Βουδαπέστη και αποτελούταν από ένα τεράστιο μωσαϊκό εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων.
| Αυτόν τον κόσμο ανακαλύπτουμε μέσα από τις μοναδικές έγχρωμες φωτογραφίες από τα Βαλκάνια, τής συλλογής τού γάλλου ανθρωπιστή Αλμπέρ Κάν. Στις φωτογραφίες, από τις αρχές τού 20ού αιώνα, ορισμένες από τις οποίες συνοδεύουν το άρθρο αυτό, η διάκριση των κατοίκων σε θρησκευτικές κοινότητες είναι εμφανής. |  |
Όμως, μάς αποκαλύπτουν και την κοινή τους ζωή στις αγορές, τα λουτρά, το εμπόριο και την κτηνοτροφία.
Οι άνθρωποι αυτοί δεν ζούσαν σε φυλετικά διαχωρισμένες κοινωνίες. Στην Αθήνα, συμμετείχε ο ένας στα θρησκευτικά πανηγύρια τού άλλου. Στη Βουλγαρία, χριστιανοί νοίκιαζαν δωμάτια σε σπίτια μουσουλμάνων, δεν υπήρχε κανένας διαχωρισμός. Στα Σκόπια, υπήρχαν τάφοι αγίων, δερβίσηδων αγίων ή χριστιανών αγίων, που τους λάτρευαν από κοινού χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Φυσικά, έμεναν σε ξεχωριστές γειτονιές, αλλά συχνά βρίσκονταν μαζί σε δημόσιους χώρους, όπως λουτρά ή αγορές με αμοιβαίο σεβασμό.
Οι πόλεις είχαν ανάμεικτο πληθυσμό. Δεν ήταν ποτέ 100% αμιγείς. Υπήρχε αλληλοδιείσδυση και σύνδεση των περιοχών, που έμεναν μουσουλμάνοι τούρκοι, χριστιανοί βούλγαροι κ.ά., ακόμα και σε μεικτά χωριά. Η οθωμανική αυτοκρατορία αποτελεί ένα παράδειγμα, όπου οι θρησκευτικές κοινότητες συνυπάρχουν με αξιοπρόσεκτα ελάχιστες συγκρούσεις μεταξύ τους.
Το πως ήταν η καθημερινότητα και τι σήμαινε να ζουν μαζί, δίπλα-δίπλα άνθρωποι με διαφορετικές γλώσσες, διαφορετικές πεποιθήσεις, ήθη και κυρίως με διαφορετικό θρήσκευμα, αυτό έχει τελείως ξεχαστεί σαν ανύπαρκτο. Σαν να μην υπήρξε ποτέ.
Βαλκάνια: Μια «μακεδονική σαλάτα» εθνοτήτων. |
Η δυτικοευρωπαϊκή ιδέα για τη δημιουργία των εθνών-κρατών δεν μπορούσε εύκολα να ριζώσει στα Βαλκάνια, όπου πλήθος διαφορετικών λαών ζούσαν μαζί στον ίδιο τόπο αποτελώντας ένα εθνογραφικό χάος.
Μέσω σπάνιων φωτογραφιών των αρχών τού 20ού αιώνα, στις οποίες αποτυπώνονται πρόσωπα βαλκανικών φυλών, επιχειρείται να γίνει κατανοητή αυτή η πολυπλοκότητα τής «μακεδονικής σαλάτας» των βαλκανικών εθνοτήτων, που γεννήθηκαν με τη διάλυση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. (Απόσπασμα από ντοκυμαντέρ τού ΒΒC στα αγγλικά, διάρκειας δύο λεπτών).
Μέσω σπάνιων φωτογραφιών των αρχών τού 20ού αιώνα, στις οποίες αποτυπώνονται πρόσωπα βαλκανικών φυλών, επιχειρείται να γίνει κατανοητή αυτή η πολυπλοκότητα τής «μακεδονικής σαλάτας» των βαλκανικών εθνοτήτων, που γεννήθηκαν με τη διάλυση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. (Απόσπασμα από ντοκυμαντέρ τού ΒΒC στα αγγλικά, διάρκειας δύο λεπτών).
Τον 19ο αιώνα, η συμβίωση στα οθωμανικά Βαλκάνια αρχίζει να αλλάζει. Η αλλαγή, η οποία οδήγησε στους βαλκανικούς πολέμους και τη διάλυση τής οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήρθε από την Δύση. Η γαλλική επανάσταση, για πρώτη φορά δημιούργησε ή έκανε δημοφιλή τον ιδεαλισμό ενός μοναδικού έθνους, ενός μοναδικού λαού, που καθοδηγείται από μια δημοκρατική κυβέρνηση.
Ο 19ος αιώνας είναι γνωστός ως ο αιώνας τής δημιουργίας τού έθνους – κράτους, όχι μόνο στα Βαλκάνια αλλά γενικότερα στην Ευρώπη. Η εθνική ένωση τής Γερμανίας και τής Ιταλίας, ύστερα η πλήρης ανεξαρτησία τής Ελλάδας, έπειτα η δημιουργία αυτόνομων κρατών, όπως η Σερβία και το Μαυροβούνιο μετά τη Συνθήκη τού Βερολίνου, δείχνει, πως ο 19ος είναι ο αιώνας τής τόνωσης τής εθνικής συνείδησης.
| Ο εθνικισμός ή το έθνος-κράτος απαιτεί τη δημιουργία χώρου επικράτειας. Αν όμως είσαι έλληνας και υπάρχουν όλοι αυτοί οι βούλγαροι, οι βλάχοι, οι αλβανοί και οι μουσουλμάνοι τούρκοι, πού ζουν στον ίδιο χώρο ή αν είσαι τούρκος και υπάρχουν όλοι αυτοί οι έλληνες, οι αρμένιοι, οι κούρδοι, οι άραβες και λοιποί, που ζουν στον ίδιο χώρο, τότε θα πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος να φύγουν, κατά κάποιον τρόπο να εξαφανιστούν. |  |
Το 19ο αιώνα, τα Βαλκάνια μεταμορφώνονται ριζικά με την ίδρυση νέων εθνικών κρατών, όπως η Ελλάδα, η Σερβία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο. Στα επίκαιρα τής εποχής, η νέα αυτή πραγματικότητα αποτυπώνεται σε εθνικές γιορτές, στέψεις και παρελάσεις.
Όταν φτιάχτηκαν αυτά τα εμβρυακά κράτη, δημιούργησαν αμέσως δύο κρίσιμους θεσμούς τής κρατικής εξουσίας: το στρατό και τα συστήματα εθνικής εκπαίδευσης. Η κοινωνικοποίηση μέσω τού στρατού και μέσω τής εκπαίδευσης έγιναν δύο καθοριστικοί πυλώνες τής εθνικής συνείδησης.
 | Οι περισσότεροι εθνικιστές δεν ήταν ευχαριστημένοι με τα νέα κράτη, διότι, όταν συμφωνήθηκαν τα σύνορα, πολλοί, που θεωρούσαν συμπατριώτες τους και θα έπρεπε να βρίσκονται στην Ελλάδα, στη Βουλγαρία ή στη Σερβία, βρέθηκαν στη «λάθος» πλευρά των συνόρων. Τα νέα εθνικά κράτη θα προσπαθήσουν να προσεταιριστούν τους «αλύτρωτους αδελφούς», αλλά και ολόκληρους τούς χριστιανικούς πληθυσμούς, που ζουν έξω από τα σύνορά τους. Το κέντρο τής διαμάχης μεταφέρεται στην καρδιά τής οθωμανικής Ευρώπης, τη Μακεδονία. |
Με τα όπλα, με τα σχολεία και με τις εκκλησίες προσπαθούν οι αντίπαλοι εθνικισμοί να προσελκύσουν τον ντόπιο πληθυσμό στο δικό τους εθνικό πρόγραμμα.
1904-1908: H περίοδος, που αποκαλούμε «Μακεδονικό αγώνα». |  |
Οι μακεδονομάχοι δεν είχαν σκοπό την απελευθέρωση των ελληνόφωνων τής Μακεδονίας από τους οθωμανούς (τα σύνορα του κράτους τότε έφταναν ως τη Θεσσαλία) ούτε απέβλεπαν στην κατοχή συγκεκριμένων εδαφών, αλλά στην επαναφορά των μακεδονικών πληθυσμών στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης δεδομένου, ότι οι βούλγαροι είχαν αποσχισθεί ιδρύοντας δική τους Εκκλησία, την Εξαρχία, στην οποία είχαν υπαχθεί τότε πολλοί μακεδόνες. Στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία αντί Ελλάδα και Βουλγαρία να πολεμούν τον κοινό εχθρό, τους τούρκους, χρηματοδοτούσαν συμμορίες, που ανταγωνίζονταν στο ποιός θα τρομοκρατούσε περισσότερα χωριά, ώστε να δηλώσουν υποταγή είτε στο Πατριαρχείο τής Κωνσταντινούπολης, είτε στη Βουλγαρική Εξαρχία. (Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Μακεδονικός Αγώνας: Από το μύθο... στην Ιστορία).
Παρ΄ όλα αυτά, όταν τούς ρωτούσαν: «είσαι έλληνας ή βούλγαρος;» για πολλούς η ερώτηση δεν είχε κανένα νόημα. Αλλά βεβαίως το 1914, δεν ήταν πλέον μία ανόητη ερώτηση, διότι η ζωή ή ο θάνατός τους εξαρτιόταν από αυτή.
Μέσα στη επόμενη δεκαετία, η ζωή τους θα αλλάξει ριζικά. Η Μακεδονία θα γίνει το θέατρο μιάς αιματηρής πολεμικής σύγκρουσης, που θα λάβουν μέρος όλοι οι εθνικοί στρατοί των Βαλκανίων.
 | Για το θέμα τής ονομασίας τής Π.Γ.Δ.Μ., διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: «Απόγονοι» και «απόγονοι». |
Την περίοδο προς τούς βαλκανικούς πολέμους, η Θεσσαλονίκη γνωρίζει, από μια άποψη, την μεγαλύτερη ευημερία της. Ταυτόχρονα, στην πόλη, έλληνες, βούλγαροι και άλλοι εθνικιστές, συνωμοτούν ή ονειρεύονται τη διάλυση τής ευρωπαϊκής Τουρκίας και την ένταξή της στα εθνικά τους κράτη. Έτσι, κάτω από την επιφάνεια υπάρχει μεγάλη διχογνωμία για το ποιό θα πρέπει να είναι το μέλλον τής πόλης.
Την ίδια περίοδο, σε όλα τα Βαλκάνια, ο φακός καταγράφει ατέλειωτα εντυπωσιακά στρατιωτικά γυμνάσια. Όλα τα νέα Βαλκανικά κράτη ονειρεύονται την επέκταση, την προσάρτηση εδαφών, που ισχυρίζονται, ότι τούς ανήκουν και τώρα βρίσκονται εκτός των συνόρων τους.
Όλοι λοιπόν, οι βαλκανικοί εθνικισμοί έχουν το στοιχείο τού αλυτρωτισμού. Δηλαδή, υπάρχει η Μεγάλη Σερβία, η Μεγάλη Βουλγαρία, η Μεγάλη Ιδέα. Θεωρείται ισχυρό κράτος, το μεγάλο κράτος. Κανείς δεν διεκδικεί ένα περιορισμένο εδαφικά κράτος.
Όλοι έχουν μανία με το εδαφικό. Ισχύει ακόμη και για τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Όλοι έχουν την αντίληψη, πως η μεγάλη επικράτεια είναι καλή και η μικρή προβληματική.
Στη γελοιογραφία του σατιρικού περιοδικού «Νέος Αριστοφάνης» γελοιοποιείται η Μεγάλη Ιδέα, την εποχή, που η ιδεολογική κυριαρχία της στη Ρωμιοσύνη δεν επέτρεπε να γίνει αντιληπτό το ανεδαφικό τής αναβίωσης τού Βυζαντίου. Η ιδεολογία τής Μεγάλης Ιδέας εκτροχίασε πολιτικά το νεορωμέικο κράτος και το οδήγησε το 1922 στη μεγαλύτερη καταστροφή τής Ιστορίας του. Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Μεγαλοϊδεατισμοί: Εθνική εταιρεία, ατυχής πόλεμος '97, Μακεδονικό Κομιτάτο. |  |
Κανείς δεν πίστευε, ότι θα μπορούσε να γίνει με διπλωματικά μέσα η μοιρασιά τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν προφανές, ότι αυτές οι διαφορές μόνο με πόλεμο μπορούσαν να λυθούν.
Το 1912, η Σερβία, η Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο και η Ελλάδα συμμαχούν και κηρύττουν τον πόλεμο κατά τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είναι ο πρώτος βαλκανικός πόλεμος. Μέσα σε λίγους μήνες, οι οθωμανοί υποχωρούν από το μεγαλύτερο μέρος τής Μακεδονίας, τής Ηπείρου και τής Θράκης.
«Χτυπούν λαλούν καμπαναριά, θυμάμαι την Αγιά Σοφιά...» Ο μεγαλοϊδεατισμός επιβιώνει, καλλιεργείται ακόμη μέχρι και σήμερα στις ένοπλες δυνάμεις και ταλανίζει τα μυαλά των νεορωμιών. |
Καθώς οι στρατοί προελαύνουν, οι πληθυσμοί μετακινούνται, γιατί τα σύνορα είναι ρευστά. Στα ευρωπαϊκά επίκαιρα καταγράφονται οι πρώτες εικόνες μιας επικής ανθρώπινης τραγωδίας, που θα ολοκληρωθεί δέκα χρόνια αργότερα με τις επίσημες και υποχρεωτικές ανταλλαγές πληθυσμών.
Σε μπουλούκια ακολουθούσαν τις στρατιές από πίσω οι άνθρωποι, γιατί δεν ήξεραν πού θα σταματήσουν τα σύνορα. Δηλαδή, μουσουλμάνοι ακολουθούσαν τον οθωμανικό στρατό από πίσω, όχι μόνο γιατί τούς κυνηγούσαν οι άλλοι στρατοί, αλλά γιατί δεν ήξεραν ποιά θα είναι η επόμενη μέρα.
Η γέννηση των εθνικισμών στα Βαλκάνια έφερε πολέμους, εθνοκαθάρσεις, διωγμούς, προσφυγιά. |
Κανένα από τα έθνη, που διαδέχθηκαν την οθωμανική αυτοκρατορία, ενώ για αιώνες ζούσαν μαζί, ειρηνικά, τώρα δεν ανέχονταν τους άλλους. Πληθυσμοί, που συνηπήρχαν, έπρεπε να χωριστούν και να πάνε στο μέρος εκείνο, όπου η εθνότητά τους αποτελούσε πλειοψηφία. (Αποσπάσματα -διάρκειας 4,5 λεπτών με υπότιτλους- από το ντοκυμαντέρ τής Μαρίας Ηλιού: «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών. Τουρκία - Ελλάδα 1922-1924»).
Η νίκη των βαλκάνιων συμμάχων αναγκάζει την οθωμανική αυτοκρατορία σε συνθηκολόγηση. Η ειρήνη όμως, είναι ακόμα μακρυά. Οι ανταγωνιστικές και αδιάλλακτες αλλυτρωτικές επιδιώξεις των συμμάχων οδηγούν στην έκρηξη τής επόμενης σύγκρουσης. Τον Ιούνιο τού 1913, η Βουλγαρία επιτίθεται στην Ελλάδα και τη Σερβία, για να καταλάβει περισσότερα εδάφη. Είναι ο δεύτερος βαλκανικός πόλεμος.
 | Διεκδικούσαν όλοι, ορθόδοξους χριστιανούς, κατοίκους τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επομένως, ο ανταγωνισμός ήταν πολύ πιο σκληρός και πολύ πιο φανατισμένος. Καθώς οι πολεμικές συγκρούσεις επηρεάζουν άμεσα τον άμαχο πληθυσμό, συστήνεται η διεθνής επιτροπή Κάρνεγκι, για να καταγράψει τις ακρότητες που έγιναν στην διάρκεια τού πολέμου. Η πιο σημαντική είναι το κάψιμο χωριών και πόλεων, όπως των Σερρών και τού Κιλκίς από το βουλγαρικό και τον ελληνικό στρατό αντίστοιχα, καθώς πολεμούν, για να καταλάβουν κατοικημένες περιοχές και προβαίνουν σε αντίποινα. |
Οι βαλκανικοί πόλεμοι κατά κάποιον τρόπο προανήγγειλαν τη μεγάλη σύγκρουση τού πρώτου παγκοσμίου πολέμου ως προς όλα τους τα χαρακτηριστικά. Η βία είναι ένα απ΄αυτά.
| Σύγχρονη Ελλάδα: Ένα συνοθύλευμα βαλκανικών χριστιανικών λαών-και όχι μόνον-, που μόλις από τον 19ο αιώνα κι ύστερα, τους δημιουργήθηκε δια τής βίας ή μή η ψευδαίσθηση περί δήθεν ευγενούς αρχαιοελληνικής καταγωγής. Αυτό συνήθως αναφέρεται ως: «απόκτηση ελληνικής εθνικής συνείδησης». |  |
Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα» περί των σλάβικων εποικισμών στην Ελλάδα, τής πολυεθνικής Μακεδονίας στις αρχές τού 20ού αιώνα, τής μή ελληνικής καταγωγής των αρβανιτών, των βλάχων, των μικρασιατών, τα άρθρα μας: Το DNA των ελληναράδων, Zorba the Christian, Με πλαστή ταυτότητα κ.ά..
Ο 20ος αιώνας υπήρξε ο πιο βίαιος αιώνας τής παγκόσμιας ιστορίας. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις. Τα Βαλκάνια είχαν το δικό τους μερίδιο βίας με αποκορύφωμα τη διάλυση τής Γιουγκοσλαβίας στις αρχές τής δεκαετίας τού 1990.
Όταν τελείωσαν οι πόλεμοι στην Γιουγκοσλαβία, είχαμε την αίσθηση, ότι έκλεισε ο κύκλος των βαλκανικών πολέμων, ότι έκλεισε ο κύκλος τής βίας, ωστόσο, στην περιοχή μας η κατάσταση είναι εξαιρετικά ρευστή. Αυτό το τοπίο, που βλέπαμε πριν από τούς βαλκανικούς πολέμους με τις διαφορετικές ταυτότητες, ισχύει και σήμερα. Τίποτε δεν μάς εξασφαλίζει, ότι δεν θα υπάρξει μία νέα ανάφλεξη. Εξακολουθούν να δημιουργούνται εθνικές ταυτότητες στην περιοχή. Δεν έχει τελειώσει η εθνογένεση.
Εκατό χρόνια μετά τους βαλκανικούς πολέμους, η απειλή μιάς πολεμικής ανάφλεξης στην περιοχή εξακολουθεί να υπάρχει. Είναι ανάγκη να κοιτάξουμε ξανά την ιστορία τής συμβίωσης στα Βαλκάνια, για να κατανοήσουμε το παρόν και να αντιμετωπίσουμε το μέλλον χωρίς προκαταλήψεις.
 | Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Με το ζόρι έλληνες! |
Είναι τραγωδία να διαθέτουμε ένα κοινό παρελθόν από την μια μεριά και από την άλλη να βλέπουμε τούς εαυτούς μας σα θύματα τής Ιστορίας και κυρίως σαν εχθρούς.
Φαίνεται, πως αν ζεις στα Βαλκάνια, έχεις μόνο αρνητική εικόνα για τον άλλον. Ο κόσμος δέχεται τον άλλο μόνο σαν εχθρό, όχι σαν φίλο. Πρέπει να μάθουμε τι σημαίνει συνύπαρξη.
Η βαλκανική κοινή Ιστορία, υπάρχει. Δεν είναι κάτι, το οποίο χρειάζεται κανείς να το εφεύρει. Όσο κι αν φαίνεται οξύμωρο ο εθνικισμός είναι στοιχείο αυτής τής βαλκανικής Ιστορίας.
Σημείωση:
Το παραπάνω άρθρο βασίστηκε σε αποσπάσματα
από το ντοκυμαντέρ τού Ανδρέα Αποστολίδη:
«Ξεχασμένα Βαλκάνια. Εκατό χρόνια από τους βαλκανικούς πολέμους»
(Αnemοn prοductiοns για το Gοethe Ιntsitut),
στο οποίο διατυπώνουν τις απόψεις τους οι καθηγητές:
Χριστίνα Κουλούρη, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών,
Ραντίνα Βούκετιτς, Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου,
Αλεξέι Καλιόνσκι, Πανεπιστήμιο Σόφιας,
Μαρκ Μαζάουερ, Πανεπιστήμιο Columbia,
Μάκιελ Κιέλ, Πανεπιστήμιο Ουτρέχτης,
Χαλίλ Μπερκάϊ, Πανεπιστήμιο Sabanci Κωνσταντινούπολης,
Φράσερ Ντεμάι, Ιστιντούτο Ιστορίας Πρίστινας,
Δημήτρης Λιβάνιος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και
Ιρένα Στέφοσκα, Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας, Σκόπια.
Ο τίτλος, οι υπότιτλοι και η επιλογή των βίντεο και των φωτογραφιών
έγιναν με μέριμνα τής «Ελεύθερης Έρευνας».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου