Ο μύθος της ακυβερνησίας αν δεν υπάρχει αυτοδυναμία

ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΥ

Σε δύσκολες περιόδους οι μονοκομματικές κυβερνήσεις παραχωρούσαν τη θέση τους σε συναινετικές χωρίς ποτέ να υπάρξει πολιτικό χάος

Το κλασικό αντι-δικομματικό σκίτσο του «Νέου Αριστοφάνη» με τους «υπαίτιους της κατάστασης». Στα δύσκολα οι πρωταγωνιστές, αν και ισχυροί κοινοβουλευτικά, παραχωρούσαν την άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας.

Το παρελθόν δείχνει ότι είναι, τουλάχιστον, αντι-ιστορική η κεντρική προεκλογική στρατηγική της ΝΔ του Α. Σαμαρά με το σύνθημα «αυτοδυναμία ή ακυβερνησία».

Με ιστορικούς όρους, το δίλημμα είναι ψευδές και κατασκευασμένο για τις ανάγκες διαχρονικά του δικομματισμού. Επιπλέον, έρχεται σε μετωπική σύγκρουση με την τρέχουσα πραγματικότητα αφού:

α) με αυτοδυναμίες ΠΑΣΟΚ ή ΝΔ την τελευταία περίοδο η χώρα οδηγήθηκε στον γκρεμό

β) μπροστά στον γκρεμό του 2011 πρόβαλε πάλι ένα κυβερνητικό σχήμα συνεργασίας.

Παρ' όλα αυτά και για προεκλογικούς - μικροπολιτικούς λόγους, ανασύρεται σήμερα από το χρονοντούλαπο μια πολιτική επιχειρηματολογία του παρελθόντος. Σύμφωνα μ' αυτήν, όπως έχει διαμορφωθεί ιστορικά, το πρώτο μειονέκτημα στον κατάλογο των αρνητικών, που έχουν, υποτίθεται, οι κυβερνήσεις συνεργασίας είναι η «ακυβερνησία».

Η μεγάλη των πολιτικών συναυλία. Γελοιογραφία του σατιρικού «Αρχίλοχου» για τη δεκαετία του 1870. Παίζοντας διαφορετικά όργανα ο καθένας, εμφανίζονταν και σαν ορχήστρα οι πολιτικοί αρχηγοί.

Πρώτη από τις αιτίες της στον υποκατάλογο βρίσκεται η υπονόμευση του έργου της από τα κόμματα που συμμετέχουν. Οι πολιτικοί και κομματικοί υπολογισμοί για την «επόμενη μέρα» και το μέλλον.

Η λύση
Σε αρκετές περιπτώσεις κατά τον 19ο αιώνα αυτό το υπαρκτό καθ' όλα ζήτημα επιχειρήθηκε να λυθεί μ' έναν πολύ απλό τρόπο: τη συμμετοχή προσωπικά των ίδιων των πολιτικών αρχηγών στην κυβέρνηση. Ο πρώιμος και «καθυστερημένος» νεοελληνικός κοινοβουλευτισμός μερικές φορές ήταν πιο... προχωρημένος από το σημερινό.

Δηλιγιάννης και Τρικούπης αγωνίζονται για την εξουσία τη δεκαετία του 1890.

Ο κοινοβουλευτικός βίος, άλλωστε, άρχισε το 1843-44, τα χρόνια του Οθωνα με κυβέρνηση

συνεργασίας όλων των τότε πολιτικών φορέων.

Τα τρία άτυπα και υπό διαμόρφωση, ακόμη, κόμματα (Ρωσικό, Γαλλικό και Αγγλικό) συμπράξανε στην πρώτη κυβέρνηση, που αναγκάστηκε να διορίσει ο μονάρχης αμέσως κατά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου.

Μετείχαν σ' αυτήν και οι τρεις αρχηγοί τους (Α. Μεταξάς, Αλ. Μαυροκορδάτος και Ι. Κωλέττης). Από τότε, λοιπόν, υπήρχε διακομματική συμφωνία. Ανεξαρτήτως αν ήταν ευκαιριακή και θνησιγενής, λόγω διαφορετικών στοχεύσεων κι άλλων αγεφύρωτων κομματικών και προσωπικών συμφερόντων.

Ο Αλ. Ζαΐμης θα προσωποποιήσει πολλές φορές στη μακρά διαδρομή του τις κομματικές συναινέσεις.

Το φαινόμενο δεν θα είναι η εξαίρεση του κανόνα. Θα επαναληφθεί κατά την έξωση του Οθωνα (το διάστημα της μεσοβασιλείας του 1862-63). Διακομματική σύνθεση είχε τότε και η «Προσωρινή Κυβέρνησις» υπό τον Δ. Βούλγαρη. Σ' αυτή μετείχαν, πάλι, όλοι οι επικεφαλείς των υπαρκτών πολιτικών φορέων της εποχής, που πήραν μέρος στην αντιδυναστική «Οκτωβριανή Επανάσταση».

Το «υπουργείον Βούλγαρη, Κανάρη, Ρούφου», όπως ονομαζόταν, θα κυβερνήσει εν μέσω περιπετειών, παραιτήσεων, παύσεων και διορισμών. Θα το διαδεχθεί, με απόφαση της Εθνοσυνέλευσης, το σύστημα της «κυβερνώσης βουλής». Το Κοινοβούλιο, πρωτοτυπώντας, ανέλαβε και την εκτελεστική εξουσία.

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση, όμως, συνεργασίας τον ίδιο αιώνα είναι το «μέγα Υπουργείο» του Κ. Κανάρη το 1877. Η πρώτη κυβέρνηση, που ονομάστηκε «Οικουμενική». Επιβλήθηκε στον βασιλιά Γεώργιο Α' και τα κόμματα, ύστερα από δυναμικές λαϊκές διαδηλώσεις.

Μετά τον θάνατο του Κανάρη οι αρχηγοί παρέμειναν στις θέσεις τους. Οποιον επιλέγανε ως πρόεδρο θα τον αναγνώριζε αμέσως ως πρωθυπουργό ο βασιλιάς.

Συμφωνία δεν επήλθε κι έτσι αποφασίστηκε η εκ περιτροπής πρωθυπουργία. Μετά τη διάλυσή της, μάλιστα, σχηματίστηκε μεν μονοκομματική κυβέρνηση από τον Κουμουνδούρο, αλλά διατηρήθηκε στην αρχή με την ψήφο ανοχής των Τρικούπη και Ζαΐμη, ενώ στην κυβέρνηση μετείχε και ο Δηλιγιάννης. Η κοινοβουλευτική ανοχή θα διαρκέσει περίπου έναν χρόνο. Παρά τις οξύτατες κομματικές αντιπαραθέσεις.

Παρακάμπτοντας κι άλλες περιπτώσεις συνεργασίας των κομμάτων εξουσίας προκύπτει σαφώς ότι η μη ανάδειξη αυτοδύναμης κυβέρνησης είτε από εκλογές είτε από άλλες αιτίες δεν οδήγησε ούτε σε ακυβερνησία ούτε σε χάος. Αυτό είναι ένα πολιτικό παραμύθι.

ΑΠΟ ΤΟ 1843 ΣΤΟ 1989
Kυβερνήσεις συνεργασίας σε 9 κρίσιμες καμπές

Η κατάρρευση της κυρίαρχης μεταπολιτευτικής πολιτικής «κουλτούρας της αυτοδυναμίας» και των ισχυρών μονοκομματικών κυβερνήσεων οδηγεί το τελευταίο διάστημα, μετά τον σχηματισμό της κυβέρνησης Παπαδήμου, σε νέες αναγνώσεις των νεοελληνικών κυβερνήσεων συνεργασίας.

Σύμφωνα με ορισμένες από αυτές, στις κρισιμότερες καμπές της πολιτικής ιστορίας μας, στην εξουσία βρέθηκαν, με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, συναινετικά κυβερνητικά σχήματα:

• Το 1843-44, μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου και τη μετάβαση από τη μοναρχία στη βασιλεία.
• Το 1862-63, μετά την «Οκτωβριανή επανάσταση» και την έξωση του Οθωνα.
• Το 1877-78, σε μια κρίσιμη φάση του ανατολικού ζητήματος και της τύχης του υπόδουλου ελληνισμού.
• Το 1909-1910, μετά το «Κίνημα στο Γουδί» και μέχρι την άνοδο στην πρωθυπουργία του Ελ. Βενιζέλου.
• Τον μεσοπόλεμο, μετά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922, αλλά και τη χρεοκοπία του 1932.
• Το 1944, λίγο πριν κι αμέσως μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς.
• Την περίοδο του εμφυλίου πολέμου.
• Το 1974, μετά την πτώση της χούντας έως την πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση Καραμανλή.
• Το 1989-1990 με την κυβέρνηση Ζολώτα.

Η αξιολόγησή τους είναι πολυσύνθετη υπόθεση και έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς αντιφατικές κρίσεις. Το βέβαιο είναι ότι κάθε περίπτωση από αυτές είναι μοναδική και ως τέτοια απαιτείται ν' αντιμετωπίζεται. Παρά το γεγονός αυτό, υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής. Σε κρίσιμες- μεταβατικές περιόδους, πάντα σχεδόν αναδεικνυόταν κάποια κυβέρνηση συνεργασίας. Ανεξαρ-τήτως του θετικού ή όχι έργου της, του σκοπού και των διαφορετικών εξελίξεων οι οποίες ακολούθησαν, το γεγονός αυτό δεν αλλάζει.

ΠΑΡΑΙΤΗΣΕΙΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ ΔΗΛΙΓΙΑΝΝΗ
Στην πραγματικότητα και στον αντίποδα του παραμυθιού «αυτοδυναμία ή ακυβερνησία» ισχυρά μονοκομματικά σχήματα παραχωρούσαν εκόντα-άκοντα τη θέση τους σε κυβερνήσεις συναινετικές σε κρίσιμες περιόδους.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα σημαδεύτηκε από παραιτήσεις ισχυρών αυτοδύναμων κυβερνήσεων (Τρικούπης 1893 και Δηλιγιάννης 1897), για να ακολουθήσουν μη μονοκομματικές κυβερνήσεις.

Η ΠΟΛΥΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΖΑΪΜΗ
Οπως ο νεοελληνικός κοινοβουλευτικός βίος άρχισε με μια κυβέρνηση που στήριζαν όλα τα κόμματα, έτσι και τελείωσε. Μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 η κυβέρνηση Ζαΐμη για πάνω από έναν χρόνο άσκησε την εξουσία, με τη στήριξη ή την ανοχή των κομματικών σχηματισμών της εποχής. Τότε, μάλιστα, επιχειρήθηκε να ξεπεραστούν ο παλαιοκομματισμός και το κατεστημένο πελατειακό σύστημα. Ανεπιτυχώς, όμως, όπως αποδείχθηκε στις εκλογές του 1899.

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr